Kitabxana

Umumi bir anlayish olan tecrUbi dUshUnce elmi-tedqiqat sahesinde bir vasite kimi ortaya cixanda, mUtefekkirler tekce bu dUshUnce ile tebietin sirli qanunlarini keshf etmeyin mUmkUn olmadigini derk edib bu qenaete geldiler ki, hiss ve elmi mUshahideler kainatdaki qanun ve sirlerin keshf olunmasinin yegane esas ve mUhUm amilidir. Umumi halda insanin kainat baresinde olan merifet ve mefkuresinin tamamile deyishilib inkishaf etmesi ve daha da genishlenmesinde elmi tehqiqatlarda tecrUbe ve hissiyyata temayUl metodu nezere carpacaq derecede faydali oldu. Amma tedricen bu ideya oz inkishaf yolunda ireliledikce, onun terefdarlari bele dediler: Hiss ve tecrUbi mUshahide metodu insanlarin hem ozU ve hem de etrafinda olan Umumi sistem ve qanunlarin keshf edilmesinde eql ve merifet UcUn bir vasitedir. Insanin eqli kainatin sirleri ve onun kUlli sistemi haqqinda merifet qazanib melumat elde etmekde bu iki sheye (hiss ve tecrUbeye) ehtiyac duyur. Yeni Aristotel (Erestu) kimi qapali bir evin gUncUnde oturub, feza cisimleri ile onlari herekete getiren qUvve arasindaki qarshiliqli elaqenin neceliyi haqqinda fikirleshib mUeyyen qerara gelmesi ve hereketde olan her bir cisim onu herekete getiren qUvvenin tUkenmesi ile hereketden dUshUb sUkunetde qalir demek evezine, Qaliley birbasha elmi mUshahidelerden ve tecrUbeden istifade ederek hereketde olan cisimler baresinde coxlu tedqiqat apardiqdan sonra onlarin arasinda bashqa bir asililiq nezeriyyesini ireli sUrUr ve deyir: eger bir cisim, hereket verici bir qUvvenin tesiri altina dUsherse, herekete gelir ve onu hereketden saxlaya bilecek bashqa bir qUvve ile qarshilashana qeder oz hereketini davam etdirir. Hissiyyata temayUl, tedqiqatcilari tebii hadiseler ve kainata hakim olan qanunlar baresinde tehqiqat aparmaga teshviq etmishdir. Onlar oz tehqiqatlarinda ashagida qeyd olunan iki merheleni kecmishler. Birincisi: Hiss ve tecrUbe yolu ile alinan neticeleri bir yere toplamaq merhelesi. Ikincisi: eqli merhele, yeni Umumi ve meqbul bir netice cixarmaq UcUn elde olunan neticeleri bir-biri ile uygunlashdiraraq tenzim etmek. Amma alimlerin bu barede cox calishmasina baxmayaraq, tecrUbe ve hissiyyatin eql qUvvesinden ehtiyacsiz olmasi mUddeasini yene de dogrulda bilmedi. Tebii hadiseler Uzerinde tedqiqat aparan alimler tebietin sirlerini ve qanunlarini yalniz o zaman keshf ede bildiler ki, birinci merhelede tefekkUr olmadan, sadece hiss ve eksperimental mUshahideler yolu ile elde etdiklerini bir yere topladiqdan sonra, ikinci merhelede eql qUvvesinin komeyi ile onlarin arasindaki asililigi tapib elmi neticeler aldilar. Indiye qeder hec bir elmi ixtira ve keshf ikinci merhele olmadan ele birinci merhelede keshf olunmamishdir. cUnki birinci merhelenin melumatlari hemishe hiss olunan hadiselerdir. Ikinci merhelenin meseleleri ise eqlin derk ederek netice aldigi ishlerdir. Bunlari yalniz eql derk edir ve birbasha hiss Uzvleri ile derk oluna